Autor: Aleksandar Dimitrievski
Mosrespektimi i parimit “para ligjit të gjithë janë të barabartë” shihet më së miri përmes aplikimit të masës më të rreptë për të siguruar praninë e një të dyshuari – paraburgimit.
Një analizë krahasuese e rasteve “Punëtorët e Mavrovës” dhe “Syri i gjarpërit”, në pjesën e përcaktimit të paraburgimit, i shqyrton ndryshimet në qëndrimin e institucioneve – si veprojnë ato kur cak i ndjekjes penale është një “lojtar i rëndësishëm” politik, paraburgimi i të cilit mund të hiqet derisa është në arrati, dhe si në rastin kur bëhet fjalë për “qytetarë të thjeshtë”.
Për ta, paraburgimi përcaktohet pothuajse në mënyrë rutinore, madje edhe me koston e tragjedive njerëzore, ndërsa ata në krye të “piramidës së interesit politik” mbeten pothuajse rregullisht të paprekur.
Rasti “i çuditshëm” i Hisni Xhemailit
15 maj 2008 Fushata për zgjedhjet e parakohshme parlamentare, të cilat do të mbahen më 1 qershor, është në vazhdim e sipër. Publiku është veçanërisht emocional, jo vetëm për shkak të mesazheve nga karvanët politikë, por edhe për shkak të zhgënjimit ende të freskët – vetos nga Greqia në Bukuresht, e cila e ndaloi vendin të hynte në NATO.
Në një atmosferë të tillë, dy javë para ditës së votimit, Ministri i Drejtësisë nga radhët e VMRO-DMPNE-së, Mihajllo Manevski, njoftoi – përpunimi i të ashtuquajturës Rastet e Hagës. Për të rinjtë ose ata që janë me shikim të shkurtër, këto janë katër hetime për krime kundër njerëzimit në konfliktin e vitit 2001, në të cilin dyshohen anëtarët e UÇK-së.
Rastet u hapën në 2001, por më pas iu dorëzuan gjykatës së Hagës, e cila në vitin 2008 vendosi t’i kthejë ato në vend.
Katër ditë pas njoftimit të Ministrit, prokurori publik i atëhershëm i shtetit Ljupço Shvërgovski njoftoi se aktakuza për njërën prej rasteve, “punëtorët e Mavrovës”, ishte duke hyrë në proceset gjyqësore. Një numër i madh i njerëzve dyshohet për rrëmbim dhe torturim të punëtorëve të ndërmarrjes së ndërtimit “Mavrovo”. Midis tyre është Hisni Xhemaili, një kandidat për deputet nga partia BDI.
Fituesi bindës i zgjedhjeve është VMRO-DPMNE. Edhe pse partia fitoi një shumicë absolute, pas kanoneve të pashkruara të politikës maqedonase, filluan negociatat me partinë e shqiptarëve në Maqedoni. BDI, një parti politike që doli nga Ushtria Çlirimtare Kombëtare – UÇK, ka kapacitetin më të madh të koalicionit.
Ndërsa negociatat për formimin e qeverisë janë duke u zhvilluar, gjykata po cakton seancën e parë për “punëtorët e Mavrovës”, që do të thotë për deputetin e zgjedhur tashmë Hysni Xhemaili. Më 16 shtator, kur qeveria ishte formuar tashmë, vetëm dy nga 23 të pandehurit u paraqitën në seancën e parë. Nga ai moment fillon një nga tregimet më interesante të “paraburgimit” në sistemin gjyqësor maqedonas.
Kur i pandehuri nuk paraqitet në seancë, gjykata mund ta zgjasë gjykimin në mungesë të tij. Sidoqoftë, një gjë e tillë duhet të përmbushet – Ministria e Brendshme duhet ta informojë gjykatën që i akuzuari nuk është në dispozicion të policisë.
Paraburgimi, të cilin ekuipazhet e lajmeve i zbulojnë paraprakisht në mënyrë që të vendosin kamera, përdoret si ndëshkim për kundërshtarët dhe si demonstrim i luftës kundër krimit. Një rast ekstrem është arrestimi i Ljube Boshkoski në vitin 2011, dhe arrestimi i fundit i Katica Janevës.
Në çështjen Xhemaili, pas seancës së parë të shtyrë për shkak të mungesës së të pandehurve, më 29 shtator, gjykata vendosi paraburgim në mungesë për disa të pandehur, përfshirë edhe deputetin Xhemaili.
Ministria e Brendshme fillon të kërkojë njerëzit, por kalojnë javë, dhe më pas muaj, kur nuk i gjen dot. Gjykimet vazhdojnë të vonohen sepse, megjithëse nuk kanë mundësi t’i gjejnë, policia nuk e njofton gjykatën se fytyrat e tyre janë të paarritshme.
Deputeti Xhemaili, ndërkohë, nuk paraqitet për punë në Kuvend, por rregullisht rregullon mungesën e tij.
Deri në fund të vitit 2008, Ministria e Brendshme vazhdon ta “kërkojë” Xhemailin, ndërsa gjashtë seanca gjyqësore shtyhen në gjykatën penale të Shkupit. Ministrja Gordana Jankulloska nuk pranon të informojë gjykatën se deputeti nuk është i disponueshëm.
Dhe ndërsa publiku është ende duke e shëruar varjen e Vitit të Ri dhe Krishtlindjeve, më 9 janar 2009, gjykata penale e Shkupit vendos të heqë paraburgimin e të arratisurit Hisni Xhemaili. Pasi prokuroria u pajtua, u pranua që Xhemaili të mbrohej me liri me një garanci pasurore prej rreth 50,000 euro.
Publiku profesional menjëherë thërret gjyqësorin: “Me cilën logjikë është hequr paraburgimi i një personi që është praktikisht në arrati?”
Prokurori Publik Jovan Ilievski, përndryshe dhëndri i shefit të policisë sekrete Sasho Mijallkov, atëherë deklaroi se prokuroria kishte rënë dakord për dorëzaninë, sepse kjo ishte mënyra e vetme për të siguruar praninë e gjykimit. Sidoqoftë, vetë akti i ngritjes së paraburgimit ia kalon përgjegjësinë gjykatës, jo prokurorisë.
Rasti “normal” i punëtorëve të pagesave rrugore
Ndërsa policia nuk mund ta gjente Xhemailin në vjeshtën e vitit 2008, gjykata penale e Shkupit dha aktgjykim të shkallës së parë në çështjen “Syri i gjarpërit 1”.
Mega-rasti parazgjedhor kundër 72 personave të punësuar në numri të personave përfundoi me vetëm 7 dënime me burg, 61 të pezulluara dhe katër të lira. Në vend të krimit të organizuar, pasi fillimisht ishin akuzuar, ata përfundimisht u dënuan për shpërdorim detyre.
Për dallim nga “Punëtorët e Mavrovës”, ku policia as nuk e gjeti atë dhe as nuk donte ta njoftonte gjykatën se nuk mund të gjenin të pandehurit, në “Syri i gjarpërit” shumica e të pandehurve kaluan 5 muaj në burg dhe 7 muaj të tjerë nën arrest shtëpiak. Disa mbetën prapa hekurave për gati një vit.
“Kur na nxorën nga furgonat në Gjykatën Penale, ata filluan të na çonin në ndërtesë dhe papritmas u ndaluan. Ktheni prapa, tha dikuhs nga forcat speciale, kamera nuk erdhi. Me sa duket, një aparat fotografik nga Ministria e Brendshme, dhe më pas regjistrimet do të përfundojnë në media ”- tha i pandehuri Ljubomir Bundaleski për BIRN.
Gjyqi për “Syrin e gjarpërit” vazhdon edhe sot. Edhe pas 13 vjetësh, ai nuk ka fund. Gjatë asaj kohe, katër të pandehur vdiqën. Arrestimet në këtë rast kanë edhe një viktimë tjetër “në qafë”.
Përkatësisht, Gjykata nuk e lejoi njërën nga të pandehurit të mbrohej nga liria që po kërkonte për shkak të shëndetit të dëmtuar të burrit të saj, një veteran lufte. Ai e vuri zjarrin dhe vdiq ndërsa gruaja e tij ishte në paraburgim.
Të rëndësishëm dhe më pak të rëndësishëm
Krahasimi i çështjeve “Punëtorët e Mavrovës” dhe “Syri i gjarpërit” nuk ka për qëllim të gjejë ndonjë emërues të përbashkët për krimet ose të pandehurit në të dy rastet. Ata janë krejtësisht të ndryshëm. Por, për sa i përket përcaktimit dhe zbatimit të masës së paraburgimit, sigurisht që është indikative.
Dallimet në qëndrimin e institucioneve theksojnë qartë mënyrën – si sillen gjykatat dhe policia kur objektivi i përndjekjes është një “lojtar i rëndësishëm” politikisht, dhe si bëhet fjalë për “qytetarët e zakonshëm”.
Dispozitat e kodit aktual të tanishëm dhe të kodit të vjetër penal tregojnë se ndalimi caktohet për tre arsye:
– rreziku i arratisjes;
– rreziku i përsëritjes së krimit;
– rreziku i ndikimit mbi dëshmitarët, provat ose vetë procedurat.
Xhemaili gjyqi ia hoqi paraburgimin ndërsa ai ishte de fakto në arrati. Të pandehurit në rastin “Syri i gjarpërit”, kryesisht punëtorë të zakonshëm te pagesat rrugore, kaluan më shumë se 370 ditë në paraburgim edhe pse ishin pezulluar nga punët e tyre (ata nuk mund ta përsërisnin krimin), respektuan arrestin shtëpiak (nuk u arratisën), dhe as mund të ndikonin mbi dëshmitarët sepse çështja ishte “ndërtuar” nga Ministria e Brendshme me përdorimin e masave të veçanta hetimore.
Nga vendimet për shqiptimin dhe për zgjatjen e masës së paraburgimit për të dyshuarit, dhe më pas të pandehurit në “Syri i gjarpërit”, shihet se si gjykata iu drejtua çështjes.
Vendimet janë “të parëndësishme” për të gjithë, dhe nuk ka ndonjë shpjegim specifik për secilin të dyshuar në shpjegimin – pse gjykata vendosi që personi të ikte apo nëse ai kishte një shans të ndikonte në dëshmitarë ose të përsëriste veprën penale.
E njëjta gjykatë, arshin tjetër
Pikërisht për shkak të vendimeve të tilla dhe të ngjashme për paraburgimin, Maqedonia ka qenë dhe është shpesh shënjestra e kritikave nga institucionet e besueshme ndërkombëtare. Për shembull, në raportin vjetor të përparimit të vendit, Komisioni Evropian në vitin 2014 viti gjithashtu apeloi në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut që:
“GJEDNJ ka gjetur disa shkelje të së drejtës së lirisë në rastet kur paraburgimi është urdhëruar pa ndonjë justifikim specifik dhe të kënaqshëm.”
Në vitin 2015, në studim Profesori i universitetit i financuar nga OSBE, Gordana Buzharovska, gjykatësi Sllavica Andreevska dhe avokati Aleksandar Tumanovski raportojnë se Gjykata Penale e Shkupit po ndalon 93 përqind të atyre për të cilët prokuroria ka kërkuar masën më të rreptë.
Saktësisht vitin kur u publikua ky hulumtim, u krijua Zyra e Prokurorit Publik Special në vend. Qëllimi i institucionit të ri është të hetojë përgjimet e paligjshme nga shërbimet sekrete të shpallura nga opozita, pas gjysmë viti, prokuroria e rregullt nuk ka bërë pothuajse asgjë në lidhje me rastin.
Më 12 shkurt 2016, prokuroria e re hapi hetimin e parë dhe kërkoi arrestimin e tetë zyrtarëve qeveritarë ose bashkëpunëtorëve të afërt.
Katër persona ishin në mungesë në atë kohë, dhe gjykata ishte duke vendosur për katër të tjerët atë natë. Në orën tre të mëngjesit, ish-ministri i Transporteve, Mile Janakieski, e la të lirë gjykatën. Pas pak, por nga hyrja zyrtare e gjykatës, gazetarët “pritën” presidentin e gjykatës, Vlladimir Pançevskit.
I pyetur se çfarë donte në gjykatë të premten, disa orë pas mesnatës, ai do të përgjigjet “ai kishte një punë të mbetur”. Pas kryetarit të gjykatës, të gjithë të dyshuarit për të cilët ishte kërkuar paraburgim atë natë u lanë të lirë. Disa ditë më vonë kaluan edhe katër të tjerët, të cilët nuk ishin në dispozicion atë ditë. Në asnjë rast gjykata nuk e pranoi kërkesën e PSP për paraburgim.
Sipas analizës së Koalicionit Gjithë për një Gjyq të Drejt, ky shembull nuk bën përjashtim.
Deri në fund të 2018, Zyra e Prokurorit Publik Special, i cili ka ndjekur penalisht kryesisht zyrtarët e lartë, ka kërkuar ndalimin e vetëm 20 përqind të të dyshuarve dhe të pandehurve. Masa u pranua në vetëm 25 përqind të rasteve. Ose për çdo 100 të pandehur ose të dyshuar nga PSP, kërkohej paraburgim për 20 persona, nga të cilët gjykata do të aprovonte masën e arrestit për 5 persona.
Gjatë së njëjtës periudhë, Prokuroria Themelore Publike për Prokurorinë e Krimit të Organizuar kërkoi ndalimin e një mesatare prej 40 përqind të të dyshuarve ose të pandehurve “të saj”, dhe gjykata miratoi masën në 95 përqind të çështjeve. Ose, sipas të njëjtës matematikë, për çdo 100 të dyshuar ose të pandehur, Prokuroria Publike për NKOK kërkoi paraburgim për 40 persona, e cila, nga ana e saj, ishte përcaktuar si masë nga gjykata në 38 raste.
Kënaqësia e vetme ligjore që të pandehurit kanë në këtë rast deri më tani vjen nga Strasburgu. Gjykata Evropiane vendosi në 2010 që gjykatat vendase gabuan në lëshimin e urdhrave të arrestit kolektiv.
Një tjetër shembull i fleksibilitetit të gjykatës, kur është fjala për çështjet e PSP-së, është çështja “Trust” ndaj biznesmenit Sead Koçan. Kur PSP-ja kërkoi paraburgim, një gjyqtar i procedurës paraprake e hodhi poshtë kërkesën. Siç shihet nga vendimi i këshillit penal, i cili më pas do të përcaktojë masën e paraburgimit, gjykatësi në shkallë të parë konsideroi se ekziston rreziku i arratisjes, por i vogël.
“Ligji për procedurën penale nuk lejon klasifikimin sasior dhe cilësor të rrezikut të arratisjes”, thuhet në vendimin KS.br.41 / 17 të Këshillit Penal në Gjykatën Themelore Shkup 1 nga 10 Mars 2017.
“Dikush humbi burrin, dikush prindin”
Sead Koçan ishte tashmë jashtë vendit kur ai u mbajt në paraburgim. Në një rast të diskutueshëm, Gjykata Supreme përfundimisht do të heqë paraburgimin e tij ndërsa ai është de fakto në arrati. Biznesmeni përfundimisht u kthye dhe më vonë u dënua me burg. Ai është vetëm një nga dy të pandehurit e PSP pas hekurave.
Hisen Xhemaili, i cili “shpëtoi” nga paraburgimi, nuk u dënua dhe as u lirua kurrë në gjykatë. Ai vazhdoi punën e tij në Kuvend dhe u paraqit në gjyqe.
Procesi u zgjat deri në vitin 2011, kur Kuvendi miratoi një interpretim autentik të ligjit të amnistisë, duke liruar të pandehurit dhe të dyshuarit në çështjet e Hagës.
Ljubomir Bundaleski dhe shumica e kolegëve të tij janë ende duke punuar në pagesat rrugore. Më 21 shkurt 2020, Gjykata Penale e Shkupit i dënoi ata për herë të tretë në këtë çështje. Të gjithë të pandehurit morën dënime me kusht për shpërdorim detyre. Për krimin e dytë të akuzuar nga prokuroria, një shoqatë kriminale, ekziston një vjetërsim absolut.
Për të pandehurit në “Syri i gjarpërit”, dënimet nuk kanë kuptim, sepse neni sipas të cilit janë dënuar nuk lejon dënim me kusht, dhe kur shqiptojnë aktgjykimin nuk e kanë dëgjuar elementin kualifikues për atë vepër – masën e dëmit të bërë në buxhet. Ata e shohin aktgjykimin vetëm si një “bazë” për të mos qenë në gjendje të kërkojnë kompensim, veçanërisht për 370 ditët në paraburgim.
“Dikush humbi burrin, dikush prindin” Kam humbur gati një çerek të jetës time me këtë rast, por nuk kam humbur krenarinë time. “Përderisa jam duke lëvizur, unë do të luftoj edhe me gishtin tim,” na tha Bundalevski.
“Syri i gjarprit” do të apelohet përsëri, dhe mund të duhen vite me radhë që gjykata më e lartë të vendosë. Në vitin 2019, Hisni Xhemaili u bë ministër i qeverisë.
Burimi: PRIZMA
—————————————————
16 Mars 2020